پیشینه
این مرور بر یکی از انواع دمانس، دمانس فرونتوتمپورال (frontotemporal dementia; FTD) متمرکز بود. این بیماری نورودژنراتیو، لوب‌های پیشانی و گیجگاهی مغز را درگیر کرده و تا 16% از کل موارد دمانس دژنراتیو را تشکیل می‌دهد. افراد مبتلا به این بیماری ممکن است دچار تغییراتی در رفتار، گفتار یا توانایی برنامه‌ریزی برای خود شوند. تشخیص صحیح افراد مبتلا به FTD مهم است زیرا روند بیماری و پاسخ به درمان در این نوع دمانس با دیگر انواع دمانس مانند بیماری آلزایمر متفاوت است.
یکی از تست‌هایی که توسط متخصصان مراقبت سلامت برای کمک به تشخیص FTD استفاده می‌شود، توموگرافی کامپیوتری با گسیل تک فوتون از جریان خون منطقه‌ای مغز (regional cerebral blood flow single photon emission computed tomography; rCBF SPECT) است. این تست، امکان مشاهده جریان خون درون مغز را فراهم می‌کند. اعتقاد بر این است که در FTD، الگوی جریان خون به مغز را می‌توان برای تشخیص تفاوت میان FTD و دیگر انواع دمانس به کار برد. با این حال، مشخص نیست که استفاده از rCBF SPECT به این روش توانایی ما را برای تشخیص دقیق FTD بهبود می‌بخشد یا خیر. از آنجایی که همه تحقیقات با هزینه‌های مالی همراه هستند، مهم است که مزیت آنها مشخص باشد.
هدف: این مرور شواهد مربوط به صحت (accuracy) ابزار rCBF SPECT را در تشخیص FTD در افراد مشکوک به دمانس ارزیابی کرد.
ویژگیهای مطالعه
بسیاری از بانک‌های اطلاعاتی را برای یافتن همه مقالات متمرکز بر FTD و rCBF SPECT جست‌وجو کردیم. این مقالات به‌طور جداگانه توسط چندین پژوهشگر مرور شدند. پس از اعمال معیارهای ورود و خروج، یازده مطالعه شامل 299 فرد مبتلا به FTD برای این مرور در دسترس قرار گرفتند. این مطالعات در یک دوره 21 ساله با حجم نمونه مطالعه از 27 تا 363 شرکت‌کننده منتشر شد که عمدتا از کلینیک‌های دانشگاهی، مراکز ارجاع سطح سوم یا کلینیک‌های حافظه وارد شدند. از 11 مطالعه، سه مورد از دوربین‌های تک-سر گاما (single detector) استفاده کردند، روشی که امروزه دیگر در عملکرد بالینی استفاده نمی‌شود. شواهد تا جون 2013 به‌روز است.
کیفیت شواهد
اکثر مطالعات به دلیل جزئیات ناکافی در مورد نحوه انتخاب شرکت‌کنندگان و نحوه انجام و آنالیز اسکن‌های rCBF SPECT، با خطر بالای سوگیری (bias) مواجه بودند. محدودیت‌های اصلی این مرور عبارت بودند از گزارش‌دهی ضعیف، تنوع در طراحی مطالعات و فقدان استانداردسازی در تفسیر تصاویر میان مراکز.
یافته‌های کلیدی
به دلیل کم بودن تعداد مطالعات و تنوع زیاد در نحوه انجام مطالعات، در حال حاضر نمی‌توانیم استفاده روتین از rCBF SPECT را برای تشخیص FTD در عملکرد بالینی توصیه کنیم.
در حال حاضر، استفاده روتین را از rCBF SPECT در عملکرد بالینی توصیه نمی‌کنیم، زیرا شواهد کافی از متون علمی موجود برای تایید استفاده از آن وجود ندارد.
انجام پژوهش‌های بیشتر در مورد استفاده از rCBF SPECT برای تمایز FTD از دیگر انواع دمانس مورد نیاز است. به‌طور خاص، پروتکل‌ها باید استاندارد شده، جمعیت مطالعه باید به خوبی توصیف شده، حد آستانه اسکن‌های «غیرطبیعی» از پیش تعریف شوند و جزئیات واضحی در مورد نحوه آنالیز اسکن‌ها ارائه شود. مطالعات کوهورت آینده‌نگر بیشتری که وجود یا عدم وجود FTD را در طول یک دوره پیگیری تایید می‌کنند، باید انجام شوند.
در بریتانیا، 5% از جمعیت بالای 65 سال و 25% از جمعیت بالای 85 سال به دمانس (dementia) مبتلا هستند. دمانس فرونتوتمپورال (frontotemporal dementia; FTD) یکی از زیرگروه‌های دمانس محسوب شده و تصور می‌شود که تا 16% از کل موارد دمانس‌های دژنراتیو را تشکیل می‌دهد. اگرچه هسته فرآیند تشخیصی در دمانس کاملا بر ارزیابی‌های بالینی و شناختی استوار است، طیف وسیعی از بررسی‌ها برای کمک به تشخیص در دسترس قرار دارند.
توموگرافی کامپیوتری با گسیل تک فوتون (single-photon emission computed tomography; SPECT) از جریان خون منطقه‌ای مغز (regional cerebral blood flow; rCBF)، یک ابزار بالینی شناخته شده است که از یک ردیاب دارای نشانگر رادیواکتیو که به صورت داخل وریدی استفاده شده، برای ترسیم جریان خون در مغز بهره می‌گیرد. در FTD، الگوی مشخص مشاهده‌شده، هیپوپرفیوژن (hypoperfusion) لوب‌های فرونتال و تمپورال قدامی است. این الگوی جریان خون با الگوهای مشاهده‌شده در دیگر زیرگروه‌های دمانس متفاوت بوده و بنابراین برای تمایز FTD قابل استفاده است.
پیشنهاد شده که تشخیص FTD (به خصوص در مراحل اولیه)، نه تنها بر اساس معیارهای بالینی، بلکه با استفاده از ترکیبی از دیگر یافته‌های تشخیصی، از جمله rCBF SPECT انجام شود. با این حال، انجام تست‌های گسترده‌تر با هزینه‌های مالی و خطرات بالقوه از نظر بی‌خطری (safety) و راحتی بیمار همراه است.
تعیین صحت (accuracy) تشخیصی rCBF SPECT برای تشخیص FTD در جمعیت‌های مشکوک به دمانس در مراکز مراقبت سلامت ثانویه/ثالثه (tertiary) و در تشخیص افتراقی FTD از دیگر زیرگروه‌های دمانس.
راهبرد جست‌وجوی ما از دو مفهوم استفاده کرد: (الف) تست شاخص و (ب) وضعیت مورد نظر. بانک‌های اطلاعاتی استنادی، از جمله MEDLINE (Ovid SP)؛ EMBASE (Ovid SP)؛ BIOSIS (Ovid SP)؛ Web of Science Core Collection (ISI Web of Science)؛ PsycINFO (Ovid SP)؛ CINAHL (EBSCOhost) و LILACS (Bireme) را با استفاده از راهبردهای جست‌وجوی ساختاریافته مناسب برای هر بانک اطلاعاتی جست‌وجو کردیم. منابع تخصصی مطالعات و مرورهای صحت تست تشخیصی را نیز جست‌وجو کردیم، از جمله: MEDION (Universities of Maastricht and Leuven)؛ DARE (بانک اطلاعاتی خلاصه‌های مرور تاثیرات (Database of Abstracts of Reviews of Effects)) و HTA (ارزیابی فناوری سلامت (Health Technology Assessment)).
برای جست‌وجو در پایگاه ثبت مطالعات صحت تست تشخیصی در کاکرین اقدام کرده و از ویژگی مقالات مرتبط در پایگاه PubMed برای جست‌وجوی مطالعات بیشتر استفاده کردیم. مطالعات کلیدی را در بانک‌های اطلاعاتی استنادی مانند Science Citation Index و Scopus ردیابی کردیم تا مطالعات مرتبط بیشتری را شناسایی کنیم. منابع علمی «خاکستری» (grey literature) را، عمدتا در قالب چکیده مقالات کنفرانس، از طریق Web of Science Core Collection، از جمله نمايه‌نامه استنادی مقالات کنفرانس‌ها (Conference Proceedings Citation Index) و Embase شناسایی کردیم. آخرین جست‌وجو برای این مرور در 1 جون 2013 انجام شد.
پس از غربالگری عنوان و چکیده نتایج جست‌وجو، مقالاتی با متن کامل برای هر مطالعه بالقوه واجد شرایط به دست آمد. سپس این مقالات به‌طور جداگانه برای گنجاندن یا حذف، مورد ارزیابی قرار گرفتند.
هر دو نوع مطالعه مورد شاهدی و کوهورت (تاخیر در تایید تشخیص) را وارد کردیم. در مطالعاتی که از طراحی مورد شاهدی استفاده کردند، شرکت‌کنندگانی را وارد کردیم که بر اساس معیارهای استاندارد تشخیصی بالینی، مبتلا به FTD یا دیگر زیرمجموعه‌های دمانس تشخیص داده شدند. برای مطالعات کوهورت، مطالعاتی را وارد کردیم که در آنها برای تمام شرکت‌کنندگان مشکوک به دمانس در بدو ورود، rCBF SPECT انجام شد. مطالعات مربوط به شرکت‌کنندگان را از گروه‌های جمعیتی منتخب (برای مثال، پس از سکته مغزی) و مطالعات مربوط به شرکت‌کنندگان را با علت ثانویه اختلالات شناختی حذف کردیم.
دو نویسنده مرور اقدام به استخراج اطلاعات مربوط به ویژگیهای مطالعه و داده‌های مربوط به ارزیابی کیفیت روش‌شناسی (methodology) و بررسی ناهمگونی (heterogeneity) کردند. کیفیت روش‌شناسی هر مطالعه را با استفاده از ابزار QUADAS-2 (ارزیابی کیفیت مطالعات صحت تشخیصی (Quality Assessment of Diagnostic Accuracy Studies) ارزیابی کردیم. یک خلاصه را در قالب نقل قول (narrative) تهیه کردیم که در آن، تعداد مطالعات با خطر بالا/پائین/نامشخص سوگیری (bias)، همچنین نگرانی‌های موجود در مورد قابلیت کاربرد آنها ذکر شد. برای ایجاد جداول 2x2، نتایج rCBF SPECT را دو حالتی کرده (اسکن مثبت یا منفی برای FTD) و آنها را در مقابل نتایج استاندارد مرجع، به صورت متقاطع جدول‌بندی کردیم. سپس از این جداول برای محاسبه حساسیت (sensitivity) و ویژگی (specificity) تست شاخص استفاده شد. به دلیل تنوع قابل توجه میان مطالعات از نظر ویژگیهای بالینی و روش‌شناسی، متاآنالیز انجام نشد.
یازده مطالعه (1117 شرکت‌کننده) با معیارهای ورود مطابقت داشتند. این مطالعات شامل شش مطالعه مورد شاهدی، دو مطالعه کوهورت گذشته‌نگر و سه مطالعه کوهورت آینده‌نگر بودند. در سه مطالعه، از دوربین‌های تک-سر (single-head) SPECT و در هشت مطالعه باقی‌مانده از دوربین‌های چند-سر (multiple-head) SPECT استفاده شد. طراحی و روش‌های مطالعه بسیار متفاوت بودند. به‌طور کلی، انتخاب شرکت‌کنندگان به خوبی توصیف نشده و مطالعات با خطر بالا یا نامشخص سوگیری ارزیابی شدند. در بسیاری از موارد، حد آستانه (threshold) مورد استفاده برای تعریف نتیجه مثبت SPECT از پیش تعیین نشده بود و نتایج با اطلاع از استاندارد مرجع گزارش شدند. نگرانی‌های مربوط به قابلیت کاربرد مطالعات در سوال مطالعه مروری به‌طور کلی در هر سه حوزه (انتخاب شرکت‌کننده، تست شاخص و استاندارد مرجع) کم بود.
در سه مطالعه که از دوربین‌های چند-سر استفاده کردند، حساسیت‌ها و ویژگیهای مربوط به تمایز FTD از غیر-FTD به ترتیب از 0.73 تا 1.00 و از 0.80 تا 1.00 متغیر بودند. در دو مطالعه که از دوربین‌های تک‌سر استفاده کردند، حساسیت کمتری مشاهده شد؛ یک مطالعه حساسیت و ویژگی را به ترتیب 0.40 (95% فاصله اطمینان (CI): 0.05 تا 0.85) و 0.95 (95% CI؛ 0.90 تا 0.98)، و مطالعه دیگر حساسیت و ویژگی را به ترتیب 0.36 (95% CI؛ 0.24 تا 0.50) و 0.92 (95% CI؛ 0.88 تا 0.95) گزارش کردند.
در هشت مورد از 11 مطالعه‌ای که از SPECT برای تمایز FTD از بیماری آلزایمر استفاده کردند، از دوربین‌های چند-سر SPECT استفاده شد. از این مطالعات، پنج مطالعه از طراحی مورد شاهدی استفاده کردند و حساسیت‌های میان 0.52 و 1.00 و ویژگیهای میان 0.41 و 0.86 را گزارش کردند. سه مطالعه باقی‌مانده از یک طراحی کوهورت استفاده کردند و حساسیت‌های میان 0.73 و 1.00 و ویژگیهای میان 0.94 و 1.00 را نشان دادند. سه مطالعه‌ای که از دوربین‌های تک-سر SPECT استفاده کردند، حساسیت‌های میان 0.40 و 0.80 و ویژگیهای میان 0.61 و 0.97 را گزارش کردند.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.